هرچند بیش از 50کشور جهان اقدام به حذف صفر از پول خود کرده‌اند اما طی سالیان اخیر بارها این متخصصان بانک مرکزی ترکیه بوده‌اند که جهت انتقال تجربیات خود در اصلاح واحد پولی به ایران سفر کرده‌اند و اکنون نیز کارشناسان داخلی برسر اینکه آیا ایران در حذف صفر مانند ترکیه موفق خواهدشد یا خیر بحث می‌کنند. به این خاطر در این یادداشت، تجربه ترکیه در حذف صفر از پول ملی مورد بررسی قرار گرفته است. ایجاد تغییر در تصویر شکل‌گرفته از یک کشور شاید دهه‌ها به طول بینجامد اما ترکیه در کمتر از یک دهه موفق به انجام این امر شد. 10سال پیش اقتصاد ترکیه در هم ریخته و بیمار بود، بانک‌ها در شرف ورشکستگی بودند، تورم بالا هم جزئی همیشگی از اقتصاد به‌حساب می‌آمد و درخواست کمک ترکیه از صندوق بین‌المللی پول به یک عادت تبدیل شده بود. اما اکنون رشد اقتصادی ترکیه تقریبا از تمام کشورهای اروپایی بیشتر است.
مشکلاتی که دیگر کشورهای حوزه مدیترانه مانند یونان، اسپانیا، پرتغال و حتی ایتالیا با آن دست به گریبانند در ترکیه به چشم نمی‌خورد؛ تورم یک رقمی است و نیازی هم به صندوق بین‌المللی پول احساس نمی‌شود. اگرچه بحران مالی جهانی در سال2009 به اقتصاد ترکیه ضربه‌ای سهمگین وارد کرد اما این کشور به سرعت وضعیت خود را بهبود بخشید و مجددا در مسیر رشد قرار گرفت. ترکیه طی دهه‌های1980 و 1990 تلاش‌های ناموفقی برای ثبات بخشیدن به اقتصاد انجام داده بود اما بحران مالی سال2001 در این کشور که به خروج شدید سرمایه و کسری بودجه هنگفت انجامید سرآغاز اصلاحاتی بود که بالاخره بیماری مزمن اقتصاد ترکیه را درمان کرد. کمال درویش، وزیر امور مالی و اقتصاد وقت با کمک صندوق بین‌المللی پول دست به تغییر ساختار اقتصادی ترکیه زد؛تغییراتی که شامل شناور کردن نرخ ارز، اصلاحات نهادی با هدف افزایش نقش بازار در اقتصاد، بازسازی ساختار بانک‌های دولتی، کاهش بار بخش عمومی در اقتصاد، افزایش استقلال بانک مرکزی و هدف‌گذاری برای کاهش نرخ تورم بود. این اصلاحات از سال 2002 آغاز شد و در سال2006 میلادی به پایان رسید. در واقع حذف 6صفر از پول ملی ترکیه که در سال2005 به اجرا درآمد نیز یکی از مراحل پایانی اصلاحات ذکر شده محسوب می‌شود. تغییر واحد پول بیانگر ورود اقتصاد ترکیه به دورانی جدید بود و یا به اعتقاد نخست‌وزیر وقت ترکیه، رجب طیب‌اردوغان، این یک تغییر ظاهری نیست، بلکه لیر جدید بیانگر ترکیه‌ای قوی و اقتصادی قدرتمند است.
سؤال‌های کاربردی در رونویسی از روی دست همسایه
- چرا ترکیه اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرد؟
دوره‌ای از تورم لجام‌گسیخته که از دهه1970 آغاز شده بود باعث شد تا ارزش بسیاری از کالا و خدمات در ترکیه به میلیارد و هزارمیلیارد لیر برسد. به همین خاطر نه تنها تقاضای اسکناس در این کشور به شدت افزایش یافته بود بلکه وجود اسکناس‌های بسیار درشت مانند اسکناس 20میلیون لیری به اعتبار واحد پول این کشور آسیب رسانده بود. همچنین صفرهای پرتعداد باعث ایجاد مشکلاتی در امور حسابداری و داده‌های اقتصادی شده بود. به همین خاطر مسئولان به این نتیجه رسیدند که حذف صفر از پول این کشور چه از لحاظ روانی و چه از لحاظ فنی، اقدامی ضروری است.
- چرا نام لیر جدید برای واحد پولی جدید انتخاب شد؟
از آنجا که نام لیر برای سال‌ها در طول حیات جمهوری ترکیه به‌عنوان واحد پولی این کشور در سطح جهان شناخته می‌شد، مقامات این کشور ترجیح دادند که نام دیگری برای واحد پول کشورشان برنگزینند و تنها به اضافه کردن پسوند جدید به لیر بسنده کنند. البته این پسوند هم جنبه موقت داشت و بعد از چند سال حذف شد.
- چرا 6صفر حذف شد و نه برای مثال 3صفر؟
حذف میزان کمتر صفر برای حل مشکلات فنی ناشی از تعداد صفرهای زیاد کافی نبود.
- پول‌های جدید به چه صورتی عرضه شد؟
اسکناس‌ها به صورت 1، 5، 10، 20، 50 و 100 لیر جدید سکه‌ها به صورت 1، 5، 10، 25 و 50 کوروس و سکه یک لیر جدید.
- چرا سال 2005 برای حذف صفر انتخاب شد؟
از آنجا که برنامه ثبات اقتصادی که از سال2002 به اجرا درآمده بود نتایج مثبتی برای اقتصاد ترکیه به همراه داشت به‌نظر می‌رسید که آغاز سال2005 زمان مناسبی برای حذف صفر باشد.
- آیا حذف صفر به تورم دامن زد؟
خیر! هرچند بسیاری از مردم نگران بودند که با حذف صفر از پول ملی، فرایند گرد کردن قیمت‌ها رو به بالا به افزایش بهای کالاها بینجامد اما از آنجا که دولت ترکیه پیش از اقدام به حذف صفر موفق به کنترل تورم شده بود، واحد پولی جدید مشکلی در زمینه تورم ایجاد نکرد. حتی در تجربه تبدیل واحد پول کشورهای اتحادیه اروپا به یورو نیز که فرایند آن بسیار پیچیده‌تر از حذف چندین صفر بود، میزان تورم ناشی از گرد کردن قیمت‌ها تنها 2/0درصد تخمین زده شده‌است.
- آیا حذف صفر تأثیری منفی بر ارزش بین‌المللی پول ملی و نرخ بهره گذاشت؟
خیر، حتی می‌توان گفت که حذف صفر در کاهش انتظارات تورمی مؤثر بود.
- حساب‌های بانکی به چه صورتی تغییر کرد؟
از نخستین روز سال2005 میلادی کلیه حساب‌های بانکی در ترکیه به لیر جدید تبدیل شدند.
- بنگاه‌ها کالاهای خود را براساس کدام واحد عرضه می‌کردند؟
کلیه بنگاه‌ها و مغازه‌ها موظف شدند که طی سال2005 میلادی قیمت اجناس خود را هم بر اساس لیر و هم بر اساس لیر جدید درج کنند.
- چرا ترکیه در حذف صفر موفق بود؟
در واقع حذف صفر به تنهایی کمکی به اقتصاد ترکیه نکرد بلکه گنجانده شدن این اقدام در مجموعه‌ای از اصلاحات اقتصادی بود که باعث به‌ثبات رسیدن اقتصاد ترکیه و قرار گرفتن آن در مسیر رشد شد.
- مردم ترکیه تا چه حد با طرح حذف صفر همکاری کردند؟
مقامات ترکیه همواره از میزان همکاری مردم این کشور در موفقیت اجرای حذف 6صفر از پول ملی به نیکی یاد می‌کنند. البته اطلاع‌رسانی و اقدامات تبلیغی دولت نیز در این زمینه بی‌تأثیر نبود اما به‌نظر می‌رسد که مردم ترکیه نیز از بی‌ارزش بودن پول ملی خود در مقابل پول دیگر کشورها به تنگ آمده بودند و خواستار پولی قدرتمندتر بودند.
- چه درسی می‌توان از ترکیه گرفت؟
شکی نیست که استفاده از تجربه ترکیه و دیگر کشورهایی که در اقدام به حذف صفر موفق یا ناموفق بوده‌اند برای اقتصاد ایران مفید و لازم خواهد بود اما می‌توان گفت که مهم‌ترین نکته‌ای که باید از نگاه به تجربه ترکیه در اصلاحات اقتصادی آموخت این است که اصلاحات بدون تحمل سختی امکانپذیر نیست. طی دوران گذار ترکیه به آنچه امروز شاهد هستیم بسیاری از واحدهای اقتصادی با مشکلات جدی مواجه شدند. به ویژه کسب و کارهای سنتی، بنگاه‌های کوچک و متوسط و بخش کشاورزی که در دوران اصلاحات اقتصادی به شدت رنج کشیدند. بهبود فضای رقابتی اقتصاد باعث کاهش حاشیه سود بنگاه‌ها، کاهش دستمزدها، افزایش رقابت و برجسته شدن نقش مقیاس بنگاه‌ها در بازده آنها شد. البته باید گفت که مشکلات ذکر شده در مقایسه با مشکلات ادامه شرایط نابسامان اقتصادی ناچیز بود.
حذف 6صفر ترکیه در 8 گام
نخستین پیش‌نویس لایحه حذف صفر از لیر ترکیه در سال1998 ارائه شد که البته در آن حذف 5 صفر مد نظر بود.
پیش‌نویس دوم که این بار حذف 6 صفر را در دستور کار قرار می‌داد در سال2000 ارائه شد.
قانون حذف 6صفر در سال2003 به تصویب رسید.
قانون حذف صفر در ژانویه سال2004 منتشر شد.
حذف 6صفر از لیر ترکیه و تبدیل آن به لیر جدید همزمان با آغاز سال2005 میلادی به اجرا درآمد.
در طول سال2005 لیر و لیر جدید به‌طور همزمان در اقتصاد ترکیه جریان داشتند.
با آغاز سال 2006 استفاده از لیر در اقتصاد کنار گذاشته شد و بعد از مدت 10سال بانک مرکزی مسئولیت دریافت و تعویض آن را بر عهده گرفت.
در سال2009 واژه جدید از نام واحد پولی ترکیه حذف و عنوان آن دوباره به لیر تبدیل شد که البته فرایند آن تا سال2010 به طول انجامید.
تاریخ حذف صفرها در جهان
وقتی آلمانی‌ها در سال1923 میلادی یعنی پس از پایان جنگ جهانی اول 12 صفر از پول ملی‌شان را حذف کردند، هرگز گمان نمی‌رفت این تجربه در 84سال آینده در 50 کشور جهان تکرار شود. تجربه کشورهایی که به حذف صفرها و اصلاح پول ملی‌شان اقدام کرده‌اند هم تلخ بوده و هم شیرین.
پراکندگی جغرافیایی حذف صفرها هم قابل تامل است و اینکه 32 کشور تنها یک بار به حذف صفرها روی آورده‌اند، 10 کشور تنها 2 بار صفرهای اضافه خود را پاک کرده‌اند، 3 کشور هم 3 بار این اقدام را برای اصلاح پول ملی‌شان مهم دیده‌اند و تنها 3کشور آرژانتین، صربستان و مونته‌نگر و برزیل بیش از 3 بار صفرها را از روی اسکناس‌هایشان برداشته‌اند.
نکته مهم اینکه دلیل واحد و مشترکی برای اصلاح پول ملی کشورها نمی‌توان ارائه کرد جز اینکه کشورهایی موفق بوده‌اند که زیرساخت اقتصادی‌شان را تقویت و ساختارهای اقتصاد ملی‌شان را بر مبنای آزادی اقتصادی، رقابت و شفافیت و البته خصوصی‌سازی واقعی، اصلاح کرده‌اند.
کارنامه 50 کشور هم‌اکنون پیش روی سیاستگذاران ایرانی قرار دارد تا بیندیشند که بازندگان بازی حذف صفرها چرا گرفتار آمدند و مردم کشورشان را سرخورده کردند و برندگان چه سازوکارهایی را پیش از حذف صفرها انجام داده بودند که موفق شدند با حذف صفرها به مردم‌شان پیام دهند که اقتصاد ملی‌شان در مسیر تازه‌ای گام بر می‌دارد.
